کلمه ها چطور ساخته می شوند؟

کتاب واژه شناسی – دکتر احمد محبوب – انتشارات میترا
زبان بشر یکی از شگفت انگیز ترین پدیده های آفرینش است.
منصور کوشان: هر کلمه یک ثروت است.
زیر بنای تمامی دانش ها و فرهنگ های بشری زبان است.
کلمه ها چطور ساخته می شوند؟
تک واژها کوچکترین واحد معنایی زبان است. تک واژ آزاد، مسقل و پایه 1. دستوری 2. قاموسی
الزاما معنی مستقل و قاموسی ندارد. وابسته 1. تصریفی 2. اشتقاقی
تک واژ آزاد= نوعی از تک واژ که می تواند به صورت تنها و مستقل به کار رود.
تک واژ وابسته= به صورت مستقل نمی تواند به کار رود و باید همراه تک واژ آزاد و یا ترکیب با آنها به کار رود.
قاموسی= معنی جدا و مستقل دارد
دستوری= به صورت دستوری حرف های اضافه حرف های ربط و برخی از قیدها
تصریفی= شکل حرفی را تغیییر می دهند اما واژه جدید و معنای جدید نمی سازند و واژه ها را برای نقش دستوری خودش در جمله آماده می کنند.
علامت های جمع – ضمیرهای پیوسته اضافی و مفعولی – فاعل و شناسه ها – علامت نکره و ندا و… درکل حروف نشانه ای که بر سر فعل ها می آیند. پیش وند پس وند
اشتقاقی= واژه جدید و معنای جدید می سازند و هر واژه را به واژه جدیدی تبدیل می کنند به این فرآیند اشتقاق می گویند. وندها پیش وند میان وند پس وند
واژه= الزاما از یک تک واژ قاموسی و یا از تک واژه هایی بیش از آن تشکیل می شود.
اولین و کوچکترین واحد معنا دار زبان است.
ساده: یک تک واژ آزاد قاموسی که معنای مستقلی دارد (کاغذ- شب- میز- کتاب)
مرکب: از ترکیب حداقل دو تک واژ آزاد قاموسی ساخته می شود که معنای مستقلی دارد (کتابخانه، جامه دار و …)
مشتق: واژه ای است که از ترکیب یک تک واژ قاموسی و تک واژهای قاموسی کلمه ای جدید می سازد. (دانش-گلزار- راننده)
مشتق مرکب: هر دو خصوصیت مشتق و مرکب را دارد. (دانش پژوه= دان+ش+پژوه)
واژه مشتق + تک واژ قاموسی مناسب = واژه جدید
واژه مرکب + واژه هایی که حداقل از دو تک واژ قاموسی ساخته می شوند.
2- اسم +اسم + اسم= اسم
گل + آب= گلاب در +دانه= دردانه سر + کار= سرکار کبوتر + خوان= کبوترخوان
روز + نامه= روزنامه کار + مزد= کارمزد تخت + خواب= تخت خواب بهار + نارنج= بهارنارنج
مضاف و مضاف الیه را با حذف کسره می شود مغلوب کرد و کلمه مرکب ساخت
دانه ی در= دردانه آب گل= گلاب
مضاف و مضاف الیه با حفطظ شکل ترگیب و فقط با حذف کسره اسم مرکب ساخته می شود.
نسبت های خانوادگی پدر زن= پدرزن شوهر خاله= شوهرخاله
3- اسم + کار= صفت بیانی
جفا +کار= جفاکار طلا + کار= طلاکار ستم +کار= ستم کار خطا + کار= خطاکار
این صفت برای کسانی به کار برده می شود که عملی را زیاد انجام می دهند یا با یک چیزی زیاد کار می کنند، جوری که آن می شود شغلشان
اسم زمان + کار= صفت بیانی شب +کار= شب کار روز +کار= روزکار
نقره + کار= نقره کار طلا + کار= طلا کار
صفت +کار= صفت بیانی بد = کار= بدکار خود + کار= خودکار خوش + کار= خوش کار
4- اسم + قید + اسم= صفت یا اسم معناهای کنایی را می سازد.
آب + زیر + کاه= آب زیرکاه
دست + رو + دست= دست رو دست سر + زیر + بغل= سرزیربغل
5- صفت شمارشی + اسم= اسم
همه عددها صفت شمارشی اند + اسم= اسم جدید
هزار + پا= هزارپا صد + دروازه= صددروازه چهل + ستون= چهل ستون
هفت + خوان= هفت خوان یک + چشم= یک چشم تک + شاخ= تک شاخ
6-صفت بیانی + اسم= اسم یا صفت
سیاه + بیشه= سیاه بیشه سرد + خانه= سردخانه گرم + خانه= گرم خانه
نو + روز= نوروز نرم + تن= نرم تن بد + اخلاق= بداخلاق
7- اسم + بن فعل= اسم یا صفت
دست + ساز= دست ساز عقب + گرد= عقب گرد شب + گیر= شب گیر
دست + گیر= دست گیر شبب + رو= شب رو گوشت + کوب= گوشت کوب
8- صفت + بن فعل= صفت
زود + پز= زود پز تند + رو= تند رو پیش + رو= پیش رو
مرده + خور= مرده خور خوش + گو= خوش گو
9- فعل مثبت + فعل منفی از همان= اسم
آمد + نیامد= آمد نیامد بگو + مگو= بگومگو کش + مکش= کش مکش بگیر + نگیر= بگیرنگیر
10- فعل امر + فعل امر=
بساز + بفروش= بساز بفروش بزن + برو= بزن برو بساز + بنداز= بساز بنداز
برو + بیا= برو بیا بریز + بپاش= بریز بپاش برو + برگرد= برو برگرد
11- بن فعل(مضارع) + و + بن فعل(ماضی)= اسم بن فعل = فعل واحد یا دو فعل متفاوت
گیر + و + دار= گیرودار رفت + و + رو= رفت و رو
بند + و + بست= بن و بست افت + و + خیز= افت و خیز جست + و + جو= جست و جو
تمرین
- واژه های مرکب جدید بسازید که قبلا وجود نداشته است.
- معنای واژه هایی که ساختید را بنویسید. معناپردازی
- با واژه هایی که ساختید جمله بسازید.